Borsa ekranını sürekli takip edenlerin işte içten içe rahatsız eden o soru: Bir hisseye yatırım yapmak ya da sabah-akşam kripto kovalamak acaba dinen caiz mi? Hele bir de forex, vadeli işlemler veya kaldıraçlı piyasalara girince „Ben ne yapıyorum?“ diyenlerin sayısı hayli fazla. Gözünü fiyat grafiklerine diken, küçük büyük her yatırımcı kendine şu soruyu az çok sordu: „Trading haram mı?“ Bu öyle bir soru ki, sadece günah korkusunun ötesine geçiyor; insanın iç huzurunu, gelecekle ilgili planlarını ve sosyal çevresini doğrudan etkileyen bir mesele. Herkesin gözünden kaçan detaylar, sadece kulaktan dolma bilgilerle verilen cevaplar işin rengini ciddi anlamda değiştirebiliyor. Bu yüzden yazının sonunda kafanızdaki soru işareti epey azalacak, dünyanın dört bir yanında yüzbinlerce Müslümanı ilgilendiren bu meseleye dair somut ve açık verilere ulaşacaksınız.

İslam’da Mal ve Kazancın Ana İlkeleri

İslamiyet’te helal kazanç denildiğinde akla ilk gelen, malın haram bir unsur taşımadan ve başkalarına zarar vermeden elde edilmesidir. Para kolayca el değiştirebilir. Ancak, esas olan kazanılan paranın kaynağı ve topluma etkileridir. Kur’an ve hadislerde baz alınan üç temel anahtar var: Faiz, kumar ve haksız kazançla ilgili olanlar. Herhangi bir ticarette bu çizgide ‘riskli’ bir alan varsa din alimlerinin ilgisini çekiyor. Gelir paylaşımı, partnerlik, ticari faaliyetlerde karşılıklı rıza ve mal alışverişi gibi örnekler, İslam ekonomisinde çok önemli. Bir malın değerindeki artış ya da azalış, emeğe dayalıysa yani gerçek bir katkıyla oluşmuşsa, bu meşru kabul ediliyor. Mesela, tarlada çalışan biri ya da yazılım geliştirip piyasaya süren bir girişimci, kazancını doğrudan emeğiyle elde etmiş olur. Ancak piyasalarda fiyatların anlık değişimi üzerinden yapılan işlemler için tartışma başlıyor. Eğer almak-satmak dediğimiz işlem; aşırı belirsizlik, spekülasyon, sıfır emek ve sadece diğerlerinin kaybı pahasına kazanmak gibi risklerle doluysa, işte orada dini şüpheler yükseliyor. Bu yüzden yatırım araçlarındaki işleyiş, kişinin rolü ve sistemin toplumsal etkileri helal-haram ayrımında kritik öneme sahip.

Trading ve Borsada Helal-Haram Çizgisi Nerede Başlar?

Bir şirketin hisselerine yatırım yapmak veya döviz alım satımı yapmak zahiren ticaret gibi görünüyor olabilir. Ancak bu işlemler „trading“ dediğimiz, genelde kısa sürede al-sat yaparak kazanç elde etmeyi hedefleyen işlemlerse, iş biraz karışıyor. Çünkü burada amaç şirkete ortak olmak, reel üretime destek vermek veya uzun vadede topluma fayda sağlamak değil. Hızlı fiyat hareketlerinden anında yararlanmak, bazen şirketin bile adını bilmeden, sadece ekranda kodunu görüp hisse almak ya da satmak var. İslami açıdan birlikte iş yapmaya benzemiyor; daha çok şansa ve belirsizliğe dayanıyor. Bunun en uç örneği de ‘day trading’ dediğimiz anlık al-sat işleri. Ulemanın önemli bir bölümü, piyasanın sırf fiyat hareketinden para kazanmanın meşruiyeti üzerinde fazlasıyla duruyor. Yıllar içinde toplanan fetvalarda dikkat çeken şu: İşlem yapılan ürün reel bir varlığı temsil ediyor ve işlemler aracıya karşı değil, doğrudan piyasadaki başka yatırımcılara karşı ise, işin helal olup olmadığı şirketin faaliyet alanına, kullanılan finansal araca ve işlemin sürecine göre değişiyor. Örneğin; faizli banka hisselerini almak, kumar veya alkol üreten şirketlerde hisse sahibi olmak haram olarak kabul ediliyor. Ama katılım bankası veya reel sektörde faaliyet gösteren bir firmanın hissesi, uzun vadeli yatırım amacıyla alınıyorsa, hem mezhepler hem Diyanet bu işlemlerin caiz olabileceğini belirtiyor. Ancak aynı hisseyi gün içinde defalarca alıp satmak, yani tamamen spekülatif hareket etmek birçok uzmana göre ‘maysir’ yani kumardan farksız bir nitelikte değerlendirilip caiz görülmeyebiliyor.

Kripto Paralar, Forex ve Kaldıraç: Fetvanın Sınırları

Gelelim kripto dünyasına ve forex piyasalarına. Kripto paralar, Bitcoin başta olmak üzere yüzlerce farklı dijital para birimini kapsıyor. Tam burada Diyanet’in son birkaç yılda yayınladığı fetvalara dönmekte fayda var. Açıkça şu deniyor: Kripto paralar anonim, arkasında reel bir değer ya da denetim yok, fiyatı tamamen alıcı ve satıcının spekülasyonuna bağlı. Forex’te ise işin ucu daha da açık; kaldıraç kullanımı ile çok daha yüksek miktarlarda işlem yapılıyor. Hem kripto para hem forex işlemlerinde ortak olan şey şu: Gerçek bir üretim, topluma doğrudan katkı veya reel mülkiyet ilişkisi yok. Sadece fiyatlar yukarı mı iniyor, aşağı mı, hep bunun tahmini ile işlem yapılıyor. Diyanet İşleri Başkanlığı, bu tür piyasaları „maysir“ yani kumar benzeri „aşırı belirsizlik“ taşıyan faaliyetler olarak nitelendiriyor. Bunu şu şekilde özetleyelim: Yatırımcıların çoğu bilgi, analiz ve tecrübeden çok, piyasa şansının peşinde koşuyor; çoğu kaybediyor, bir azınlık kazanıyor. Din adamlarının verdiği örneklerde, kripto-paradan para kazananların gelirinin gerçekten helal olup olmadığına dair tereddütler çok sık dile getiriliyor. Forex’te ise, faizli swaplar, gecelik faiz ödemeleri ve borçlanarak alım yapma gibi uygulamalar işi daha da karmaşık hale getiriyor. En önemli detaylardan biri şurası: Kripto ve forex piyasalarında yapılan işlemlerin çoğunda risklerin dağıtılması, topluma yarar sağlanması ya da üretim gibi motifler yok. O nedenle, fetvalar açıkça bu işlemleri caiz görmüyor veya şüpheyle yaklaşıyor; özellikle yüksek kaldıraç ve marj ticareti işin haram boyutunu artırıyor.

Borsada Helal Yatırım Mümkün mü? Pratik Yöntemler ve Dikkat Edilmesi Gerekenler

Buraya kadar kulağa iç karartıcı gelse de, borsa ve finansal piyasalar tamamen haram değildir demek yanlış olmayacak. Aslında örnekler gösteriyor ki, reel bir üretim yapan ve şeffaf bir şekilde faaliyet gösteren şirketlerin hisseleri, uzun vadeli yatırım amacıyla alınıp satılırsa, İslam alimleri bu işlemleri „helal“ sayıyorlar. Tabii burada kritik olan bazı kurallar var. Öncelikle şirketin faaliyet alanı: Eğer faizcilikle, kumarla, alkol, domuz ürünleri, silah ya da çevreye zararı olan sektörlerle ilgiliyse uzak durulması gerektiği çok açık. Bunun dışında yatırım yapılan ürünün piyasada reel bir karşılığının olması şart. Bazen temettü dağıtan, gerçek üretim yapan ve topluma fayda sağlayan firmaların hisseleri, Müslüman yatırımcılar için ciddi bir seçenek sunabiliyor.

Şeffaflık, etik ve kazancın adil paylaşımı burada en önemli detaylar arasında yer alıyor. Henüz Türkiye’de çok yaygın olmasa da, „İslami Endeksler“ ya da „Helal Hisse Senetleri“ filtreleri sunan aracı kurumlar mevcut. Hangi şirketlerin faiz gelirinin yüzde kaç üzerinde olduğu, faaliyetinin nerede başlayıp nerede bittiği gibi detaylara dikkat ederek bir portföy hazırlanabilir. Hatta uluslararası arenada Dow Jones Islamic Index veya Borsa İstanbul Katılım Endeksi gibi klasik örnekler, Müslümanlara hem etik hem de kârlı yatırım imkanı sunuyor. Unutmadan: Alım-satımı çok sık yapmak yerine, uzun vadeli ve sabırlı yatırımcı olmak, dini açıdan da ekonomik olarak da daha doğru bir yol.

• Katılım finansı prensiplerine uygun şirket hisseleri seçmek
• Faiz gelirli, şüpheli işlerle uğraşan sektörlerden uzak durmak
• Uzun vadeli yatırımlara yönelmek
• Kaldıraç, opsiyon, kısa vadeli spekülasyonlardan kaçınmak
• Şeffaflık ve etik uyumunu sorgulamak

Bunlar dikkat edilirse piyasalarda helal kazanç mümkün; ama „kolay para“ algısından uzak durmak şart. Çünkü borsada ya da kriptoda hızlı kazandığını sanan pek çok kişi, aslında topluma zarar veriyor; bedelini kendisi de aniden kaybedebiliyor.

Fetvalar, Yorumlar ve Kişisel Sorumluluk

İşin en zor kısmı, „trading haram mı?“ sorusunu hangi şartlarda, hangi yatırımlar için sorduğunuz. Örneğin Diyanet İşleri Başkanlığı, son beş yılda yayınladığı iki ayrı fetvada, „Forex piyasasındaki spekülatif işlemler ve yüksek kaldıraçlı işlemlerin caiz olmadığı“ görüşünü tekrarladı. 2021’de ise özellikle kripto paralar konusunda spekülasyonun ve belirsizliğin çok fazla olduğu uyarısını yaptı. Bu noktada kişisel sorumluluk devreye giriyor. Çünkü her Müslümanın kendi vicdanı, araştırması ve niyeti çok önemli. Sadece başkalarını dinlemek yetmiyor; hangi ürüne, nasıl, neden yatırım yaptığını sorgulamak şart. Yanlış fetvaların peşinden gitmek yerine, farklı kaynaklardan okuma yapmak, şüpheli noktaları iyi analiz etmek gerekiyor.

İslami ilimlerde uzman pek çok kişi, „niyet“ kavramını ön plana çıkarıyor; maksadınız topluma, reel üretime katkı sağlamaksa, uzun vadeli yatırım için doğru şirketleri seçmek büyük bir fazilet. Ama salt spekülasyon, başkalarının kaybı üzerinden gelir elde etmek ve riskin topluma olumsuz etkileri işin haram kısmına giriyor. Unutulmamalı: Dinen caiz olmayan yollardan kazanılan paranın, kişiye huzur kesinlikle getirmeyeceği, elde edilen gelirle hem dünya hem ahiret mutluluğunun kaçabileceği çok açık dile getiriliyor. Popülerlik uğruna yanlış yollar seçmek ve sosyal medyadaki „kolay para“ tuzaklarına düşmek elinizden neyi alır, iyi düşünmek gerek.